3.5.
Odległości międzywyrazowe
3.5.1. Uwagi wstępne
Ustalenie prawidłowej odległości między wyrazami
jest uzależnione od wielu czynników. Między innymi od stopnia pisma, jakim
jest złożony dany tekst, od odmiany kroju pisma, języka tekstu (średniej
długości wyrazów), rodzaju (charakteru) tekstu, odległości międzyznakowych,
interlinii itp. Dlatego podane poniżej wytyczne należy traktować raczej
jako propozycje, a nie jako ostateczne zasady.
W typografii komputerowej
odległości międzywyrazowe należy rozpatrywać w dwóch kontekstach:
1. W kontekście tekstu wyrównanego do któregoś marginesu (np. tekstu wyrównanego
do lewego marginesu). W takim wypadku odległości międzywyrazowe są najczęściej
jednakowe i są równe szerokości spacji międzywyrazowej danego kroju. To
standardowe ustawienie może być jednak zmienione przez operatora programu,
jeśli uzna on, że z jakiś powodów wielkość spacji międzywyrazowej ustalona
przez projektanta kroju jest nieodpowiednia.
2. W kontekście tekstu wyjustowanego (wyrównanego do obu marginesów).
W takim wypadku odległości międzywyrazowe są najczęściej różne i ustalane
przez program składający na podstawie wielu kryteriów (np. możliwych miejsc
podziału wyrazów, estetyki składu itp.). Najczęściej odległości międzywyrazowe
w tekście wyjustowanym mogą być określane przez operatora następującymi
parametrami: preferowaną, minimalną i maksymalną odległością międzywyrazową.
3.5.2. Konsekwencje zbyt dużych odległości
międzywyrazowych
Zbyt duże odległości międzywyrazowe grożą następującymi konsekwencjami:
1. Zakłóceniami procesu czytania. Wyrobiony czytelnik odbiera czytany
tekst w porcjach większych od jednego wyrazu, odczytuje grupy wyrazów.
Duże odległości międzywyrazowe powodują rozbicie tekstu na pojedyncze
wyrazy i zwalniają proces czytania.
2. Rozbiciem obrazu kolumny. Kolumna staje się zbiorem białych i szarych
plam, a nie jednolitą płaszczyną.
3. Powstawaniem tak zwanych korytarzy (kanalików) [33,
s. 103-104] w tekście. Są to ciągi białych powierzchni łączących
się ze sobą w kilku kolejnych wierszach. Bardzo przyciągają one wzrok
i zakłócają proces czytania.
| Rys. x.x. Korytarz w tekście. Źródło: opracowanie własne. |
3.5.3.
Postulat ciasnego składu
J. Tschichold [17,
s. 102-104] sformułował postulat tak zwanego ciasnego składu. Zakłada
on utrzymanie małych odległości międzywyrazowych kosztem złamania niektórych
zasad gramatycznych i typograficznych. Postulat dotyczy tekstów składanych
w języku niemieckim, gdzie średnia długość wyrazów jest dosyć duża. Jako
przeciwstawne Tschichold wymienił języki francuski i angielski, w przypadku
których do utrzymania postulatu nie trzeba w zasadzie łamać kanonów, języki
te tworzą dobry i ciasny skład (ideałem jest oczywiście skład w łacinie,
do zapisu tego języka został stworzony alfabet łaciński). Wydaje się,
że skład w języku polskim plasuje się pomiędzy wymienionymi skrajnościami.
Dlatego można się zastanawiać, czy w celu utrzymania postulatu ciasnego
składu (gdy estetyka składu musi być utrzymana na najwyższym poziomie),
nie należałoby, podobnie jak w języku niemieckim, dokonać tego kosztem
niektórych zasad.
Oto kanony, które według J. Tschicholda mogą być
łamane: [17, s. 103-104]
1. Poprawne dzielenie i przenoszene wyrazów. Wyrazy nie zawsze muszą być
dzielone i przenoszone dokładnie według zasad ortograficznych.
2. Maksymalna ilość kolejnych przeniesień (polskie zasady omówione zostały
w podrozdziale 3.x.x.).
3. Pozostawianie bękartów.
Do tych zasad można dodać jeszcze jedną: eliminację zawieszonych wyrazów
jednoliterowych (czy wręcz szerzej: zasad nierozdzielania wyrazów omówionych
w podrozdziale 3.x.x.).
W „Prawidłach składu” (Coposition
Rules), napisanych w 1948 przez J. Tschicholda dla typografów wydawnictwa
Penguin Books, zawarte były następujące wytyczne: „We wszystkich
składanych tekstach należy dążyć do jak najmniejszych odległości międzywyrazowych.
Jako zasadę należy przyjąć odległość międzywyrazową równą średniej spacji
[1/4 firetu] lub szerokości litery ‚i’ użytego kroju i stopnia
pisma. Większych odległości międzywyrazowych należy zdecydowanie unikać.
Wyrazy mogą być dowolnie dzielone, gdyż dzielenie wyrazów ma mniej szkodliwy
wpływ na wygląd strony niż zbyt duże odległości międzywyrazowe.”
[za: 4, s. 8]. Dopuszczano więc
łamanie niektórych zasad nawet dla języka angielskiego.
3.5.4. Niebezpieczeństwa automatycznego
przetwarzania tekstów
Jest oczywiste, że odległości między wyrazami
w tekście ciągłym powinny być jednakowe. Odnosi się to zarówno do tekstów
wyrównanych do lewego lub prawego marginesu, jak i do tekstów wyjustowanych
(w tym drugim przypadku w obrębie jednego wiersza). Często (podczas automatycznej
obróbki tekstu) przed wyrazami jednoliterowymi wstawiane są twarde spacje.
Wtedy, w tekście wyjustowanym, w danym wierszu odległość między wyrazem
jednoliterowym a wyrazem bezpośrednio po nim następującym może być różna
od pozostałych odległości międzywyrazowych w tym wierszu. Takich sytuacji
należy unikać.
3.5.5. Wartość typowa odległości międzywyrazowych
Według PN [PN-83/P-55366,
p. 2.1.3.] odległości pomiędzy wyrazami w tekście składanym pismem
o grubości zwykłej i szerokości normalnej powinny wynosić około 1/3 szerokości
zajmowanej przez dwie litery „a”.
| Ry. x.x. Odstępy międzywayrazowe dla tekstu złożonego pismem o grubości zwykłej i szerokości normalnej (według PN). Źródło: opracowanie własne. |
R.
Bringurst [3, s. 26] zaleca (dla
typowego tekstu) odległości międzywyrazowe wielkości 1/4 firetu. Jest
to wielkość porównywalna z szerokością litery „t”, czasami trochę
większa.
| Ry. x.x. Odstępy międzywayrazowe dla tekstu złożonego typowym pismem (według R. Bringhursta). Źródło: opracowanie własne. |
Chicago
Manual of Style [1, s. 770] oraz
J. Tschichold [17, s. 17, 95, 102]
za typową odległość między wyrazami podają 1/3 firetu.
Glossary of Typesetting Terms [6,
s. 113] jako standard dla odstępóew międzywyrazowych podaje 5/18
firetu, (czyli wartość pomiędzy grubą spacją a średnią spacją), dla dyrektywy
dla typografa „zastosować małe odstępy międzywyrazowe” zaleca
odległość równą cienkiej spacji, czyli 1/5 firetu.
Dla pism, w których szerokość litery „a” jest
równa połowie firetu, Instrukcja technologiczna [48,
s. 33] zaleca odległość międzywyrazowe równe 1/3 firetu. Dla innych
pism (szerszych lub węższych) odległości międzywyrazowe powinny być równe
szerokości litery „a”.
3.5.6. Odległości międzywyrazowe w tekście
wyjustowanym
Według PN [PN-83/P-55366,
p. 2.1.3.] w tekście ciągłym wyjustowanym (sformułowanie PN: w
składzie maszynowym wierszowym) zawierającym powyżej 25 znaków dopuszczalne
są odstępy od 1/4 do 3/4 firetu.
| Rys. x.x. Odstępy międzywyrazowe w tekście ciągłym wyjustowanym (według PN). Źródło: opracowanie własne. |
R.
Bringhurst [3, s. 26] dla typowego
wyjustowanego tekstu zaleca minimalną odległość międzywyrazową wielkości
1/5 firetu, a 1/4 firetu jako średnią. Maksymalna odległość między wyrazami
to 1/2 firetu (z sugestią 1/3 firetu jako ideałem).
Dla stosunkowo małych stopni pisma i dla pism
o większej odległości międzyliterowej poleca odległości: 1/3 firetu jako
średnią i 1/4 jako odległość minimalną.
| Rys. x.x. Odstępy międzywyrazowe w tekście ciągłym wyjustowanym (według |R. Bringhursta). Źródło: opracowanie własne. |
3.5.7.
Tekst złożony majuskułami
Według PN [PN-83/P-55366,
p. 2.1.4.] tekstach składanych majuskułami odległości pomiędzy
wyrazami powinny być równe szerokości litery „A”.
| Rys. x.x. Odstępy międzywyrazowe w tekście składanym majuskułamii (według PN). Źródło: opracowanie własne. |
R.
Bringhurst [3, s. 26] dla tekstu
złożonego majuskułami zaleca odległości międzywyrazowe wielkości 1/2 firetu
lub większe.
| Rys. x.x. Odstępy międzywyrazowe w tekście składanym Majuskułami (według R. Bringhurtsa). Źródło: opracowanie własne. |
3.5.8.
Krój inny niż o szerokości normalnej i grubości zwykłej
Według PN [PN-83/P-55366, p. 2.1.3.]
w tekście składanym innym krojem pisma niż o szerokości normalnej lub
grubości zwykłej, odstępy między wyrazami powinny być równe szerokości
litery „a”.
| Rys. x.x. Odstępy międzywyrazowe dla tekstu złożonego pismem o grubości innej niż zwykła zwykłej lub szerokości innej niż normalna. Źródło: opracowanie własne. |
3.5.9.
Odległości międzywyrazowe przy składaniu poezji
Odległości międzywyrazowe przy składaniu poezji
powinny być jednakowe i powinny wynosić:
1. Dla pisma o wielkości od 6 do 8 punktów: 3 punkty
2. Dla pisma o wielkości od 9 do 12 punktów: 4 punkty
3. Dla pisma o wielkości powyżej 16 punktów: 6 punktów
 |