Pismo

2.5. Znaki

2.5.1.1. Poziome kreski

Najczęściej spotykane rodzaje kresek poziomych
Najczęściej spotyka się następujące rodzaje znaków w postaci kresek równoległych do linii pisma: a) pauza (myślnik), b) półpauza i c) dywiz (łącznik):

Długości kresek poziomych
Polska Norma [BN-71/7401-04] długości kresek poziomych definiuje następująco:
1. Pauza - kreska o długości jednego firetu,
2. Półpauza - kreska o długości połowy firetu,
3. Dywiz - kreska o długości około 1/3 firetu.

Poszczególne implementacje mogą się różnić od podanych definicyjnych długości kresek poziomych. W szczególności pauza może być krótsza od firetu, a półpauza dłuższa od połowy pauzy. Dywiz przeważnie jest krótszy od 1/3 firetu.

Rys. 1.x. . Różne długości poziomych kresek. Źródło: opracowanie własne.

Wytyczne dotyczące użycia pauzy
Dla znaków pauzy zastosowanie mają następujące wytyczne:
1. W tekście ciągłym pauza powinna być oddzielana od tekstu odstępami o szerokości jednej czwartej firetu [PN-83/P-55366, p. 2.1.8].
2. W dialogach na początku wiersza pauza powinna być oddzielona od tekstu odstępem o szerokości:
a) Połowy firetu [PN-83/P-55366, p. 2.1.8], lub
b) Jednej piątej firetu (cienkiej spacji) lub odstępu międzywyrazowego [3, s. 81].

Zastosowania pauzy
Pauzę należy stosować między innymi w następujących okolicznościach:
1. Pomiędzy liczbami (liczebnikami) oznaczającymi wartość przybliżoną: [22, s. CXVI; 28, s. 44]

2. W dialogach literackich na początku każdej kwestii należy umieszczać pojedynczą pauzę [22, s. CXV; 28, s. 45].

3. Wypowiedzi narratora, które zostały wplecione do przytoczonej mowy bohaterów utworu, należy ująć w pauzy z obu stron. Jeśli fragment narracji kończy zdanie, stawia się jedną pauzę [22, s. CXV; 28, s. 45].

4. W wyliczeniach wersowych: [22, s. CXV]

Patrz także podrozdział Znaki interpunkcyjne w wyliczeniach.

5. Pomiędzy wyrazami przeciwstawnymi: [22, s. CXVI; 28, s. 44]

Zastosowania półpauzy
Półpauza może być stosowana konsekwentnie zamiast pauzy w tekście ciągłym [PN-83/P-55366, p. 2.1.8].

Pauza (półpauza) na początku wiersza
Według Instrukcji technologicznej [48, s. 35] dla składu zawierającego ponad 50 liter w wierszu nie należy umieszczać pauzy (półpauzy) na początku wiersza.
G. Dowding [4, s. 35] zaleca, by tekście ciągłym nigdy nie zaczynać wiersza od pauzy (półpauzy). Tworzy się wtedy złudne wrażenie, że wiersz ma wcięcie akapitowe. Szczególnie brzydko wygląda pauza (półpauza) w drugim wierszu akapitu.

Rys. 1.x. Pauzy na początku wiersza. Źródło: opracowanie własne.

Wytyczne dotyczące użycia dywizu
W tekście ciągłym dywizu nie oddziela się odstępami. Wyjątkiem może być dywiz w otoczeniu majuskuł (patrz podrozdział Dywiz a majuskuły).

Zastosowania dywizu
Dywiz należy stosować między innymi w następujących okolicznościach:
1. W połączeniach przedrostków z nazwani własnymi: [22, s. LXVI; 30, s. 84]

2. W połączniach dwóch członów rzeczownikowych oznaczających równorzędne administracyjnie miejscowości: [22, s. LXVI; 30, s. 83]

3. W połączeniach równorzędnych wobec siebie nazwisk, oraz gdy jeden człon nazwiska jest pseudonimem [22, s. LXVI; 30, s. 83-84]:

4. W połączeniach przymiotników złożonych z dwóch równorzędnych członów: [22, s. LXVII; 30, s. 80-81]

5. W zestawieniach rzeczownikowych o równorzędnych członach oznaczających równoważne cechy lub funkcje osoby lub przedmiotu: [22, s. LXVII; 30, s. 83]

6. W połączeniach wyrazowych z członami niby i quasi: [22, s. LXVII; 30, s. 84]

Wyjątkiem są terminy przyrodnicze z członem niby, pisze się je łącznie: nibybłona, nibyjagoda.

7. W parach wyrazów występujących zawsze razem: [22, s. LXVII; 30, s. 84]

8. W wyrażeniach, w których występuje dwukrotnie przymiotnik złożony, różniący się tylko pierwszym członem: [22, s. LXVII; 30, s. 84]

9. W wyrazach złożonych z liczbą w pierwszej części: 3-majowy, XX-lecie: [22, s. LXVII; 30, s. 84]

10. W przeciwstawieniach logicznych, w których drugi człon pisany jest wielką literą: [22, s. LXVII; 30, s. 84]

11. Dla zaznaczenia granicy między podstawą słowotwóczą i przyrostkiem w wyrazach utworzonych od skrótowców: [22, s. LXVIII]

12. Nie zaleca się używania łącznika dla oznaczenia skrótów (Spółdz., a nie Sp-nia; Katow., a nie Ka-ce). [34, s. 33]

Powtórzenie dywizu na początku wiersza
Jeżeli wyraz zawierający łącznik jest dzielony w miejscu łącznika podczas przenoszenia do następnego wiersza, to wskazane jest przenieść ten łącznik do następnego wiersza, stawiając znak przeniesienia na końcu poprzedniego wiersza [22, str. LXVIII].

Dywiz a majuskuły
G. Dowding [4, s. 34] zaleca lekkie podniesienie dywizów w przypadku gdy znajdują się one w otoczeniu majuskuł.

Rys. x.x. Wyrównanie pionowego położenia dywizów w sąsiedztwie majuskuł. Źródło: opracowanie własne.

W składzie majuskułami pismem w stopniu 6 i 8 punktów [od 6 do 8 punktów], dywiz należy oddzielać odstępem jednopunktowym z obu stron. Dla pozostałych stopni pisma odstęp ten powinien wynosić 2 punkty. [48, s. 37]

Pauza czy półpauza
Zarówno J. Tschichold [17, s. 133] jak i R. Bringhurst [3, s. 80] uważają, że pauza jest zbyt długa do stosowania w tekście ciągłym. Tworzy bowiem duże, puste pola zakłócające szarość płaszczyzny kolumny, powstają nieestetyczne wyrwy. Ponadto podczas procesu czytania oko niespodziewanie napotyka na zbyt długą przerwę, zakłócającą percepcję kolejnych wyrazów.
Odpowiednim zastępstwem dla zbyt długiej pauzy jest półpauza. Stosowana konsekwentnie w całej publikacji doskonale spełnia zadania pauzy. Takie rozwiązanie dopuszcza Polska Norma [PN-83/P-55366, p. 2.1.8]. W takim przypadku, w tekście ciągłym, półpauza powinna być oddzielana od tekstu normalnym odstępem międzywyrazowym [PN-83/P-55366, p. 2.1.8].

Rys. 1.x. Pauza a półpauza w tekście ciągłym. Źródło: opracowanie własne.

Pauza (półpauza) czy dywiz
Podane we wcześniejszej części rozdziału zastosowania (przytoczone za literaturą normatywną) nie wyczerpują wszystkich możliwości pojawiania nie się pauz (półpauz) i dywizów w tekście. Ponadto w literaturze tej funkcje pauzy i dywizu nie zawsze są wyraźnie rozgraniczone. W wątpliwych przypadkach należy stosować ogólne zasady podane przez E. Łuczyńskiego [29, s. 111-112] i J. Podrackiego [28, s. 10]:
1. Pauza (półpauza) jest znakiem międzywyrazowym. Należy ją stosować, gdy występuje między członami samodzielnymi pod względem leksykalnym i składniowym.
2. Dywiz jest znakiem wewnątrzwyrazowym, stosowanym (między innymi) w wyrazach złożonych.
3. Konsekwentne stosowanie odstępów pomiędzy pauzą (półpauzą) a innymi elementami tekstu sprzyja jej odróżnianiu od dywizu.

Wyrażenia „od-do”
Wyrażenia „od-do” to wyrażenia opisujące jakiś ciągły zakres, w którym granice opisane przez „od” i „do” należą do opisywanego zakresu. Nie ma zgodności co do rodzaju kreski, jaka powinna być używana w takich wyrażeniach. Sprawę komplikuje dodatkowo fakt, iż wyrażenia „od-do” mogą występować w bardzo wielu różnych wariantach.

Wyrażenia „od-do” w otoczeniu liczb
   Dla wyrażenia „od-do” składającego się tylko z liczb, najlepszym kryterium doboru kreski wydaje się kryterium estetyczne. Dlatego, w zależności od tego jak długie są poziome kreski w danym kroju, należy dobrać tę najlepiej wyglądającą w otoczeniu liczb. Jeśli żadna z dostępnych kresek poziomych w danym kroju nie spełnia dobrze tej roli, można wykonać własną kreskę.
   Najmniej ryzykowne jest użycie kreski liczbowej [ang. figure dash], bez odstępów między kreską a liczbami. Znajduje się ona wyżej niż dywiz czy półpauza, ma długość równą szerokości cyfr w danym kroju i przeważnie wygląda dobrze w otoczeniu liczb. W sąsiedztwie cyfr nautycznych kreska liczbowa może znajdować się jednak za wysoko. Jako zastępstwa można użyć dywizu. W przypadku dywizu można oddzielić go od liczb niewielkim odstępem (1/4 firetu według PN-83/P-55366 lub 2 punkty (dla sześciopunktowego pisma 1 punkt) według Instrukcji technologicznej [48, s. 37]).
   Ponieważ pauza jest znakiem międzywyrazowym, nie powinna być raczej stosowana bez odstępu w otoczeniu liczb. Stosowana między liczbami z odstępem międzywyrazowym jest w większości przypadków zbyt długa, powoduje powstawanie brzydkich białych wyrw w szarości kolumny.
   Dyskusyjne jest stosowanie półpauzy. Ponieważ użycie półpauzy polega na zastępowaniu pauzy, to raczej nie powinno się jej używać pomiędzy liczbami z odstepem mniejszym niż normalny odstęp międzywyrazowy (tak jak pauzy). Ale w przypadkach, gdy w reszcie tekstu używana jest pauza (jako znak interpunkcyjny), a półpauza w danym kroju jest stosunkowo krótka, wydaje się, że można jej użyć pomiedzy liczbami bez odstępu (lub z minimalnym odstępem). Natomiast użycie półpauzy z odstępami międzywyrazowymi może, podobnie jak w przypadku pauzy, powodować powstawanie wyrw w szarości kolumny.

Wyrażenia „od-do” w otoczeniu liczb i wyrazów
W konstrukcjach, gdy w wyrażeniu „od-do” występują wyrazy, można używać pauzy, traktowanej tu jako znak międzywyrazowy. Gdy w tekście używana jest półpauza zamiast pauzy, to należy w takim przypadku oczywiście użyć półpauzy.

Rys. 1.x. Rodzaje kresek w wyrażeniach „od-do”. Źródło:opracowanie własne.

   Dobrym wyjściem jest, o ile to możliwe, rezygnowanie z używania jakichkolwiek kresek i rozwijanie słowne wyrażenia, na przykład: długość 25-30 mm rozwinięte do długość od 25 do 30 mm.